در چند ماهی که از همه‌گیری ویروس کرونا، بیماری کووید ۱۹ و جایگزینی آموزش حضوری با آموزش از راه دور گذشته اکثر ما چه در نقش دانش‌آموز چه والدین و چه معلمان درگیر فراهم کردن امکانات تکنولوژیک آموزشی بوده‌ایم از تهیه دستگاه‌های هوشمند برای اتصال به اینترنت و استفاده از فضاهای آموزشی مجازی گرفته تا یادگیری نحوه‌ی کار با نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌های مختلف.
اما یکی از مهم‌ترین مسائلی که نباید از خاطر دور کنیم، جایگزین کردن رابطه‌ی چهره به چهره و مستقیمی بود که قبلا در کلاس‌های حضوری تجربه می‌شد. معلم در ارتباط مستقیم با دانش‌آموزان از طریق کلام، زبان بدن، حالات چهره و البته نمرات و بازخوردهایی که به دانش‌آموزان می‌داد آنها را برای رسیدن به اهداف درس، راهنمایی و همراهی می‌کرد. اما هم‌اکنون با شرایط موجود و تبدیل شدن فضای کلاس به فضای مجازی، بسیاری از دانش‌آموزان و معلمان فضای ارتباط مستقیم را از دست داده و هنوز نتوانسته‌اند این خلاء را به راحتی پر کنند.
مسئله‌ی ارتباط و تماس مستقیم بین معلم و دانش‌آموز البته در کلاس‌ها و مقاطعی که دانش‌آموزان چند معلم را برای تدریس دروس مختلف دارند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. زیرا در کلاس‌هایی که تنها یک معلم برای تدریس تمام دروس وجود دارد مثل مقاطع ابتدایی، معلم و دانش‌آموزان به شناخت و ارتباط بیشتری با هم دسترسی دارند و هم معلم درک بهتری از وضعیت هر دانش‌آموز دارد و هم دانش‌آموز به شناخت و درک متقابلی با معلم دست می‌یابد.
اما در مقاطعی که چندین معلم برای تدریس موضوعات درسی مختلف وجود دارد و خود معلم نیز اغلب در چندین کلاس و شاید در چند مدرسه همزمان به تدریس یک واحد درسی می‌پردازد، ارتباط مستقیم معلم با دانش‌آموزان کمرنگ‌تر و مکانیکی‌تر می‌شود. از همین روست که دادن بازخوردهای مفید و موثر به دانش‌آموزان اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.
برای اینکه بازخورد اثربخشی به دانش‌آموزان بدهیم خوب است ابتدا شکل و نوع فعالیت‌های مختلفی که در دروس وجود دارد را با هم مرور کنیم.
آزمون (امتحان):
موقعیت اول: معلم، آزمونی را با استفاده از یک اپلیکیشن، طرح می‌کند و از آنجایی که امکان تصحیح سوالات تشریحی را ندارد، آن را به صورت چندگزینه‌ای طرح می‌کند. دانش‌آموزان، با کلیک روی گزینه‌ی مورد نظرشان به سوالات آزمون پاسخ می‌دهند.
مزیت این گونه آزمون این است که دانش‌آموز بلافاصله با انتخاب و ثبت گزینه‌ی مورد نظرش، می‌تواند درستی یا نادرستی پاسخ خود را ملاحظه کند. بنابراین معلم می‌تواند با طرح یک آزمون چند گزینه‌ای، با یک بار صرف وقت برای طرح آزمون، بی هیچ درنگی به تعداد زیادی از دانش‌آموزان به صورت همزمان، بازخورد دهد. به عبارت دیگر تکنولوژی را به خدمت خود درآورد.
اما نقطه ضعف این نوع آزمون، مانند هر آزمون چندگزینه‌ای دیگر این است که دانش‌آموزی که به هر دلیلی پاسخ اشتباهی داده متوجه اشتباه خود نمی‌شود و یاد نمی‌گیرد که اشکال کار خود را چگونه برطرف کند. ضمن اینکه چالش‌هایی نظیر انتخاب گزینه به صورت شانسی یا با مشورت سایر همکلاسان افزایش می‌یابد. معلم نیز از آنجایی که بازخورد متنی یا شفاهی به دانش‌آموزان نمی‌دهد نمی‌تواند آنها را در مسیر اصلاح اشکالات و یادگیری صحیح هدایت کند.
موقعیت دوم: معلم آزمونی را به صورت سوالات تشریحی یا ترکیبی (ترکیبی از سوالات چندگزینه‌ای، کوتاه‌پاسخ و تشریحی) طرح می‌کند و از دانش‌آموزان می‌خواهد به سوالات به صورت تایپ شده یا کتبی روی کاغذ پاسخ دهند.
مزیت این نوع آزمون آن است که دانش‌آموزان می‌توانند یادگیری خود را به صورت کامل‌تری روی کاغذ بیاورند و در صورتی که اشکال یا ابهامی در یادگیری داشته باشند، معلم می‌تواند متوجه شده و آنها را راهنمایی نماید.
اما چالش‌هایی که ممکن است در این روش وجود داشته باشد یکی سرعت نوشتن یا تایپ کردن است. اگر قرار باشد دانش‌آموز پاسخ‌ها را تایپ کرده و ارسال نماید، معلم باید سرعت تایپ دانش‌آموزان روی کیبورد یا صفحه تلفن هوشمند یا تبلت را تخمین زده و در نظر گیرد. معمولا سرعت نوشتن با مداد برای دانش‌آموزان کشور ما که چندان آشنایی یا انسی با صفحه کلید ندارند، بسیار سریع‌تر است و معلم حتما باید زمان صرف شده برای تایپ پاسخ را محاسبه کرده باشد.
اما اگر قرار باشد دانش‌آموز سوالات را در برگه‌ی کاغذ بنویسد، معلم باید این نکته را در نظر گیرد که قبلا دانش‌آموزان در سر کلاس با کپی برگه‌های سوال رو به رو می‌شدند و نیازی به نوشتن صورت سوال نداشتند و به سرعت می‌توانستند پاسخ‌ها را در برگه امتحان بنویسند اما حالا باید زمانی را نیز صرف نوشتن صورت سوالات یا رسم شکل نمایند همچنین نوشتن سوالات از روی یک صفحه نمایشگر کوچک به‌ویژه در تلفن‌های هوشمند کار مشکلی است و دانش‌آموز ناچار اغلب ناچار است مرتب صفحه را بزرگ و کوچک کند و به راست و چپ حرکت دهد تا بتواند کل سوالات را ببیند و یادداشت کند که همین هم خود باعث تلف شدن وقت امتحان می‌شود.
کیفیت عکس و دوربین، سرعت اینترنت، اشکالات فنی در اپلیکیشن‌ها، قطع شدن سیستم ارتباطی، قطع برق و .... همه مواردی است که می‌تواند موجب وارد آمدن استرس مضاعف به دانش‌آموزان از لحظه‌ی شروع تا ارسال پاسخ به معلم شود. البته این عوامل فارغ از مشکلات بزرگ‌تری مانند عدم دسترسی به تلفن همراه، تبلت و کامپیوتر، نداشتن امکانات مالی یا مکانی برای اتصال به اینترنت و وجود چند دانش‌آموز به صورت همزمان در خانه و غیره است.
چالش دیگر این روش، امکان نوشتن بازخورد متنی روی برگه‌ی دانش‌آموزان است. با توجه به اینکه پاسخ‌های امتحان به صورت عکس یا فایل ارسال شده‌اند، نوشتن بازخورد روی این فایل‌ها مشکل و بسیار وقت‌گیر است. اگر پاسخ امتحانات به صورت تایپ‌شده در فایل وورد ارسال شود و معلم به کامپیوتر شخصی دسترسی داشته باشد، امکان نوشتن فیدبک روی فایل بسیار ساده‌تر می‌شود اما اغلب چنین امکاناتی برای همه‌ی دانش‌آموزان و معلمان در دسترس نیست. در چنین مواردی برخی از معلم‌ها از ارسال پاسخنامه استفاده می‌کنند یعنی پاسخ صحیح سوالات را با روش حل مسئله بر روی یک برگه کاغذ یا تخته (سیاه یا سفید) و یا فایل می‌نویسند و آن را برای دانش‌آموزان کلاس ارسال می‌کنند تا خود دانش‌آموزان به بررسی پاسخ‌ها بپردازند.
راه دیگری که برخی معلم‌ها از آن استفاده می‌کنند ارسال بازخورد صوتی یا تصویری است. یک پیام صوتی اختصاصی برای دانش‌آموزی که نیاز به راهنمایی بیشتر دارد به صورت خصوصی می‌تواند بسیار کارساز باشد اما اگر معلم به هر دلیلی فرصت یا امکان ارسال پیام‌های صوتی یا تصویری اختصاصی را ندارد، می‌تواند راهنمایی‌های کلی را به صورت صوتی یا تصویری ضبط کرده و در گروه کلاسی ارسال نماید تا همه‌ی دانش‌آموزان از توضیحات معلم استفاده کنند.
تکالیف درسی:
تکالیف درسی نیز شرایطی مشابه آزمون‌ها دارند. صرف تکلیف دادن و درخواست انجام آن برای یادگیری دانش‌آموزان کافی نیست خصوصا که بسیاری از دانش‌آموزان در وضعیت کنونی و انزوایی که در خانه دارند و دور از محیط یادگیری جمعی به سر می‌برند احتمالا انگیزه و پشتکار کافی را برای نشستن و نوشتن تکالیف درسی ندارند، بنابراین ارائه‌ی بازخورد به تکالیف هفتگی از طرف معلم اهمیت بیشتری در انگیزه‌دهی به دانش‌آموزان و نگه داشتن آنها در مسیر یادگیری پیدا می‌کند. معلمی که برای بررسی تکالیف هفتگی دانش‌آموزان وقت صرف می‌کند به آنها این پیام را می‌دهد که یادگیری آنها اولویت اصلی معلم است و او آمادگی دارد برای کمک به آنها وقت کافی اختصاص دهد و با مطالعه‌ی تکالیف‌شان و ارائه‌ی بازخورد متنی یا صوتی به آنها کمک کند.
**
بازخورد انفرادی یا جمعی؟
نکته‌ای که باید دقت کنیم آن است که هدف از بازخورد، کمک به یادگیری دانش‌آموز است بنابراین بازخوردها باید انگیزه‌بخش و تشویق کننده باشد. بنابراین مهم است که بازخوردها حاوی عبارات یا لحن کلام تحقیرآمیز و سرزنش‌کننده نباشد به‌ویژه اگر قرار باشد معلم از بارخوردهای عمومی استفاده کند نباید هرگز تعدادی از نام دانش‌آموزان را ببرد و آنها را بابت اشتباهاتشان در مقابل دیگران توبیخ کند و یا حتی برخی از دانش‌آموزان کوشا را تشویق نماید. بازخورد انفرادی به خصوص وقتی تعداد دانش‌آموزان زیاد است و معلم نمی‌تواند برای همه به صورت تک به تک بازخورد بفرستد، می‌تواند هر از گاهی صورت گیرد یعنی معلم هر چند نوبت یک بار از بازخورد انفرادی هم استفاده کند که دانش‌آموز حس نکند در یک جمع گم شده و معلم او را شخصا نمی‌شناسد یا به شخص او اهمیت نمی‌دهد.
بازخورد به عملکرد نه به شخصیت:
بهتر است بازخورد همواره بر عملکرد دانش‌آموزان متمرکز باشد نه شخصیت آنها. برای مثال بهتر است گفته شود: «آفرین، تمرین شماره ۳ را به درستی پاسخ داده‌ای» نه اینکه «آفرین چه پسر باهوشی هستی!»، همین‌طور بهتر است گفته شود: «در انجام تمرین شماره ۶، بی‌دقتی کرده‌ای» نه اینکه «عجب دانش‌آموز کندذهنی هستی!».
اول، بازخورد مثبت بعد منفی:
بازخوردی موثر است که ابتدا بر نکات مثبت تمرکز داشته باشد و آن را برجسته و تشویق نماید سپس نکته‌ای را که نیاز به بهبود و اصلاح دارد یادآور شود. برای مثال وقتی دانش‌آموز تکلیفی را انجام داده یا در آزمونی شرکت کرده‌است که اشتباهاتی را نیز مرتکب شده است بهتر است بازخورد معلم با ذکر یک یا دو نکته‌ی مثبت تکلیف یا امتحان دانش‌آموز شروع شود و بعد به تذکر اشتباهات آن هم با رویکرد اصلاح‌گرا بپردازد.
مثال:
- «انشای بسیار زیبا و تاثیرگذاری نوشته بودی. استفاده از استعاره‌ها و تشبیهات لطیف، فضای ادبی زیبایی به انشای تو بخشیده بود. البته در چند مورد غلط املایی هم داشتی که باید حتما در نوشته‌ی بعدی آنها را اصلاح کنی و از کلمات با املای صحیح استفاده کنی».
- «چه دست‌خط خوبی داری! چقدر مرتب و پاکیزه نوشته‌ای! آفرین! اما به نظر می‌رسد صورت سوالات را با دقت نخوانده‌ای چون پاسخ‌هایت به سوالات ۶ و ۸ و ۱۲ و ۱۴ اشتباه است در سوال ۵ هم در جمع و تفریق اشتباه کرده‌ای و جواب آخرت اشتباه از کار در آمده است. من‌بعد صورت سوالات را با دقت بخوان و عملیات ریاضی را با دقت بیشتری چک کن که بتوانی نمره‌ی بهتری بگیری».
- «آفرین بر شما که پاسخ سوالات را در سر وقت ارسال کردی معلوم است که به خوبی توانسته‌ای زمان را مدیریت کنی! البته چون شکل‌ها و نمودارها را با دست کشیده‌ای، مقیاس‌ها کمی به هم‌ریخته است بهتر است همیشه یک خط‌کش کنار دستت داشته باشی که بتوانی برای رسم شکل‌ها و نمودارها از آن استفاده کنی هم سرعتت بیشتر می‌شود، هم خطوط منظم‌تر و صاف‌تر می‌شوند و هم مقیاس‌ها درست‌تر از آب درمی‌آیند».
**
نهایتا اینکه در آموزش از راه دور، ارائه‌ی بازخورد مفید و موثر به دانش‌آموزان اهمیت بسیار زیادی دارد زیرا نه تنها می‌تواند آنها را در مسیر یادگیری نگه دارد و بر نقاط قوت آنان تاکید و نقاط ضعف‌شان را اصلاح کند بلکه همچنین می‌تواند نقش موثری در برقراری ارتباط و حفظ تعامل بین معلم و دانش‌آموزان و خارج کردن هر دو از انزوا و احساس تنهایی و رها شدگی در آموزش آنلاین دارد.