دانشنامه‌ی آنلاین ویکی‌پدیا به عنوان پنجمین سایت پربازدید جهان با بیش از 40 میلیون صفحه مطلب یکی از پرطرفدارترین منابع دسترسی مردم به اطلاعات حتی برای دانشجویان، استادان دانشگاه و حتی پزشکان است. اما آنچه استفاده از این منبع اطلاعاتی را با تردید مواجه می‌کند، آن است که محتوای این دانشنامه با همکاری و مشارکت علاقمندان تهیه و تکمیل می‌شود بدون اینکه لزوما ارزیابی یا اعتبارسنجی در مورد محتوای منتشر شده در آن صورت گرفته باشد به عبارت دیگر هر کسی در دنیا می‌تواند در صور تمایل مطلبی در مورد یک موضوع در ویکی‌پدیا وارد یا مطالب موجود را ویرایش نماید.
نقطه‌ی شروع
آیا می‌دانستید که کوآتی امریکای جنوبی، پستاندار کوچکی از خانواده راکون‌ها، به عنوان موریانه‌خوار برزیلی شناخته می‌شود؟ البته که نمی‌دانستید. گرچه که کوآتی‌ها واقعا وجود دارند اما هرگز به عنوان موریانه‌خوار برزیلی نامیده نشده‌اند تا زمانی که یک نوجوان 17 ساله این مطلب را در سال 2008 وارد صفحه ویکی‌پدیای حیوانات نمود.
نمونۀ وطنی بسیار مشهور آن نیز، شوخی یک جوان با گزارشگر فوتبال در جریان جام جهانی فوتبال روسیه 2018 در بازی لهستان و ایرلند بود که با اضافه کردن نام خودش به جای نام معمار ورزشگاهی که بازی در آن جریان داشت، گزارشگری که پیش از بازی برای کسب اطلاعات بیشتر به ویکی‌پدیا مراجعه نموده بود به اشتباه انداخت و در گزارش زنده، گزارشگر نام جعلی را به جای نام اصلی معمار به زبان آورد.
در واقع ویکی‌پدیا هم مانند اکثر منابع اطلاعاتی که در اینترنت وجود دارند، صد در صد قابل اعتماد نیستند. نویسندگان و ویرایشگران محتوا در این وبسایت، لزوما متخصص نیستند و مطالبی که توسط آنها نوشته می‌شود لزوما توسط یک سردبیر محتوا یا افراد متخصص در آن زمینه ارزیابی نمی‌شود.
بنابراین یکی از آموزش‌هایی که دانش‌آموزان/دانشجویان باید در زمینه‌ی استفاده از ویکی‌پدیا یا هر دانشنامه دیگر بدانند نقش بازبینی متخصصان یا به اصطلاح "مرور همترازان" است. مقالات علمی معتبر معمولا مقالاتی هستند که توسط افراد متخصص در آن زمینه، مورد مرور و نقد قرار گرفته‌اند. این مرحله مهم کمک می‌کند که محصول نهایی در آن حوزه علمی با اعتبار بالا و قابل اعتماد تلقی شود و دانشمندان، متخصصان و علاقمندان به آن بتوانند با اطمینان کافی نسبت به صحت اطلاعات و روش علمی به‌کار رفته در جریان تحقیق و انتشار اثر، به آن ارجاع بدهند. اما ویکی‌پدیا فاقد این قدم حساس و مهم یعنی "مرور همترازان" است.
اما می‌توان از ویکی‌پدیا به عنوان نقطه شروع استفاده کرد در واقع مراجع و منابع استفاده شده به مراتب بیش از متن مقاله، می‌توانند به محقق کمک کنند تا خود مستقیما با مراجعه به منابعی که معرفی شده است، صحت اطلاعات مندرج در متن مطلب را مورد بررسی قرار دهد.
دنبال کردن پاورقی‌ها
پاورقی‌های موجود در صفحات ویکی‌پدیا منبع بسیار مفیدی برای تحقیقات دانش‌آموزان هستند. همچنین هایپرلینک‌ها و پیوندهایی که هر کدام از کلیدواژه‌های مهم یا پاورقی‌ها را به صفحات اطلاعاتی دیگر متصل می‌کنند، می‌توانند به منبع مفیدی برای جستجوی هوشمندانه تبدیل شوند.
به عبارت دیگر تمام آنچه دانش‌آموزان و دانشجویان باید در مورد ویکی‌پدیا انجام دهند، مهندسی معکوس اطلاعات است یعنی توجه به اینکه منبع اطلاعات چیست، منابع مطالعاتی تکمیلی کدام‌ها هستند و رسیدن به منابع اطلاعاتی دست اول!
البته هر مقاله ویکی‌پدیا معمولا فهرستی از منابع مطالعاتی دست اول و دست دوم را معرفی می‌کند که قبل از مراجعه به این منابع دانش‌آموزان باید تلاش کنند در مورد اعتبار منابع، اطمینان حاصل کنند. برای اینکه اعتبار منابع معرفی شده را بسنجید، تلاش برای پاسخ به این سوالات مفید است:
- آیا نویسنده در آن زمینه متخصص است؟
- آیا نویسنده در دانشگاه یا مراکز تحقیقاتی معتبر کار می‌کند؟
- سایر آثار آن نویسنده چیستند؟
در واقع ویکی‌پدیا هم می‌تواند یک منبع برای دستیابی به اطلاعات در جریان تحقیقات دانش‌آموزی و دانشجویی باشد خصوصا برای افرادی که هنوز مهارت‌های پیشرفته‌ای در زمینه جستجوی منابع آکادمیک کسب نکرده‌اند. نکته مهم آن است که بدانیم قوانین استفاده از ویکی‌پدیا همان است که در مورد تمام رسانه‌ها و منابع خبری و اطلاعاتی دیگر وجود دارد یعنی: صبر، عینی‌گرایی، تحلیل انتقادی و اراده برای استفاده از منابع مختلف برای کسب اطمینان از صحت خبر و مطلب.
منبع:
Barbour, B. (July 2019). Teaching Students How to Use Wikipedia Wisely. Edutopia