یکی از مهم‌ترین قدم‌ها در مسیر طراحی درس، تعیین اهداف آموزشی است. تعیین اهداف آموزشی نه تنها به اساتید کمک می‌کند، دقیقا برنامه درسی خود را تعیین کنند و فعالیت‌های آموزشی را بر اساس اهداف درس تنظیم نمایند بلکه به دانشجویان نیز کمک می‌کند، انتظارات استاد را شناخته و برنامه تحصیلی خود را بر اساس اهداف درس مشخص کنند. چرا تعیین اهداف آموزشی مهم است؟ - کمک به طراحی درس: طراحی هر درسی بعد از تعیین موضوع، با تعیین اهداف آموزشی دنبال می‌شود. اهداف هر درس به استاد کمک می‌کند که دقیقا تعیین کند از ارائه درس چه هدفی را دنبال می‌کند و دانشجویان پس از پایان دوره به چه قابلیت‌هایی باید دست پیدا کرده باشند. - کمک به ارزشیابی دانشجویان: ارزشیابی درسی که به درستی طراحی شده باشد و اهداف آموزشی مشخصی دارد، نه تنها دشوار و چالش‌انگیز نیست بلکه ارزشیابی و امتحان، هم برای استاد و هم برای دانشجو قابل پیش‌بینی و برنامه‌ریزی است. در دروسی که اهداف آموزشی مشخصی ندارند، معمولا دانشجویان نمی‌دانند چطور باید آن را مطالعه کنند و چه مواردی را یاد بگیرند. از طرف دیگر اساتید نیز نمی‌دانند کدام بخش‌های درس از اهمیت بیشتری برخوردار است و تاکید و تمرکز بر یادگیری در کدام قسمت‌های درس باید صورت گیرد. اما درسی که اهداف آموزشی مشخص و از پیش تعیین‌شده‌ای دارد، هم به اساتید و هم به دانشجویان درک اولیه‌ای از مفاد امتحانی و نحوه ارزشیابی درس ارائه می‌کند. - تسهیل یادگیری: وقتی اهداف آموزشی دروس مشخص نیست معمولا دانشجویان نمی‌دانند چه مواردی را یاد بگیرند و چگونه یادگیری خود را در عرصه عمل به کار گیرند. استاد با تعیین اهداف آموزشی به دانشجویان کمک می‌کند یادگیری خود را از طریق فعالیت‌ها و جلوه‌های رفتاری مشخصی بروز دهند از این طریق نه تنها قابلیت سنجش و پیگیری یادگیری دانشجویان تسهیل می‌شود بلکه دانشجویان نیز می‌آموزند که دانش، بینش و مهارتی که کسب کرده‌اند را در قالب رفتارهای قابل سنجش و ارزیابی نشان دهند و در عمل به کار گیرند. اهداف کلی و اهداف جزئی* کارشناسان حوزه آموزش اعتقاد دارند اهداف آموزشی به دو گروه اهداف کلی و اهداف رفتاری تقسیم می‌شوند. اهداف کلی، اهداف نهایی درس هستند یعنی اهدافی که طراح درس علاقمند است دانشجویان پس از گذراندن درس، قابلیت انجام و تحقق آنها را داشته باشند. در واقع اهداف کلی، توشه‌ای است که دانشجو از گذراندن یک درس با خود خواهد برد و در زندگی استفاده خواهد کرد. اهداف رفتاری، اهداف جزئی‌تری هستند که در جهت نیل به اهداف کلی تعیین می‌شوند. به عبارت دیگر اهداف رفتاری، مراحل رسیدن به اهداف کلی را بازگو می‌کنند. برای مثال اگر هدف کلی یک درس، ایجاد قابلیت تفکر انتقادی باشد، اهداف رفتاری درس می‌تواند شامل مطالعه متون مختلف، سنجش اعتبار نویسنده، بررسی اعتبار منابع و یا مباحثه در کلاس درس باشد. بنابراین اهداف رفتاری یا جزئی، بیشتر متضمن فعالیت‌های آموزشی درس در جهت نیل به اهداف کلی هستند. مثال: هدف کلی: دانشجو پس از پایان درس باید قادر باشد، یک موقعیت اخلاقی را در مناسبات اجتماعی تحلیل کند. اهداف جزئی: - دانشجو یک داستان در مورد چالش اخلاقی را می‌خواند. - دانشجو در گروه خود در مورد داستان بحث می‌کند. - دانشجو نظر خود را در قالب یک مقاله می‌نویسد. چگونه اهداف آموزشی بنویسیم؟ اهداف آموزشی باید در قالب جملات روشن با افعال ساده و فعال نوشته شوند. باید حتی‌المقدور از افعال کلی و غیر قابل اندازه‌گیری مانند "آموختن"، "دانستن"، "فهمیدن" و غیره اجتناب کرد و افعال قابل مشاهده و ارزیابی را جایگزین کرد مانند "فهرست کردن"، "نام بردن"، "درست کردن"، "اندازه‌گیری کردن"، "محاسبه کردن" و غیره. مثال: هدف کلی: دانشجو پس از گذراندن درس باید قابلیت تطبیق نظریه تکامل را در موقعیت‌های جدید کسب کند. اهداف جزئی: - دانشجو باید بتواند نظریه تکامل را توضیح دهد. - دانشجو باید بتواند نظریه تکامل را در قالب چند مثال توصیف کند. - دانشجو باید بتواند مصادیق تائید نظریه تکامل را در طبیعت پیدا کند. عوامل موثر بر تعیین اهداف آموزشی دانش پیشین دانشجویان: یکی از عواملی که بر تعیین اهداف آموزشی درس، موثر است میزان اطلاعات پیشین دانشجویان در زمینه درس است. اگر برای مثال شما درس فیزیک 2 را تدریس می‌کنید واضح است که میزان تسلط دانشجویان به مباحث فیزیک 1 باید مد نظر قرار گیرد. اما در صورتی که درسی که ارائه می‌کنید مستقیما، به پیش نیاز خاصی وابسته نیست، در این صورت باید اطلاعات پیشین دانشجو را در زمینه مورد تدریس از طرق دیگری بسنجید. برای مثال با یک امتحان ساده در جلسه اول یا با برگزاری یک جلسه پرسش و پاسخ در آغاز ترم می‌توانید میزان اطلاعات پیشین دانشجویان را تخمین بزنید. در صورتی که متوجه شدید دانشجویان اطلاعات زمینه‌ای کافی ندارند از جمله اهداف آموزشی درس شما باید یادآوری مباحث دروس قبل و پیش نیازها باشد. زمان: زمانی که برای تدریس در نظر دارید نقش مهمی بر تعیین اهداف آموزشی درس دارد اگر شما مشغول طراحی درسی هستید که قرار است یک ترم تحصیلی مثلا برابر با 14 الی 18 هفته تدریس شود، اهداف آموزشی بلندمدتی تعریف خواهید کرد اما در صورتی که جلسات کوتاهی دارید و یا یک جلسه کارگاه آموزشی، بنابراین باید اهداف درس را منطبق با زمانی که در دسترس دارید تعیین نمائید. مباحث مهم درس: هر درس لاجرم از موضوعات مختلفی تشکیل شده است و اصولا ماهیت علم چنین است که بسیار وسیع و دامنه‌دار است از این رو باید دقت کنید در تعیین اهداف آموزشی روی مباحث مهم و کلیدی تاکید کنید. دقیقا قابلیت‌هایی را در نظر بگیرید که در زمینه درس، مهم‌تر از بقیه هستند یا برای زندگی، کار یا تحصیل دانشجویان بیشترین تاثیر را دارند. اهداف آموزشی را بر اساس موضوعات مهم تعریف کنید و از حواشی دیگر صرف‌نظر کنید. تعیین اهداف آموزشی بر مبنای طبقه‌بندی شناختی بلوم یکی از فراگیرترین روش‌ها برای تعیین اهداف درس، منطبق کردن اهداف بر اساس طبقه‌بندی شناختی بلوم است. به باور بلوم، یادگیری مراحل مختلفی دارد که به صورت پلکانی عمق یادگیری را بیشتر کرده و به فراگیری ماندگار می‌انجامند. طبقه‌بندی بلوم شش سطح دارد (حافظه، فهمیدن، کاربرد، تجزیه و تحلیل، ترکیب و ارزیابی) البته این نظریه در سال‌های اخیر توسط تعدادی از روان‌شناسان تربیتی مورد بازنگری قرار گرفته و نسخه به‌روز شده‌ای از طبقه‌بندی شناختی بلوم امروزه عرضه شده که بیشتر مورد توجه روان‌شناسان آموزشی قرار دارد. در این طبقه‌بندی، تفکر به دو سطح پائین و بالا تقسیم شده است. در تفکر سطح پائین، ذهن انسان درگیری اندکی با اطلاعات کسب شده دارد و یادگیری بیشتر در سطح حافظه باقی می‌ماند. در سطح تفکر پائین مراحل یادگیری به "به خاطر سپردن" و "فهمیدن" محدود هستند. جالب است بدانیم که بسیاری از منتقدین نظام آموزشی بر این باورند که بسیاری از دروس ما چه در سطح ابتدایی و چه دانشگاهی، بر اساس سطح تفکر پائین طراحی شده‌اند و تکیه بیش از حد بر محفوظات و به خاطر سپردن بدون درگیر شدن ذهن با موضوع، مشکل بسیاری از دروس است. در تفکر سطح بالا، چهار مرحله وجود دارد "کاربرد"، "تجزیه و تحلیل"، "نقد و ارزیابی" و "آفرینش". در طراحی دروس به مدرسان پیشنهاد می‌شود که هر چه بیشتر دانشجویان را با مراحل سطح بالای تفکر درگیر کنند به این وسیله که اهداف آموزشی را از صرفا اتکا به حافظه به سمت فعالیت‌های درگیر کننده ذهن با موضوع از قبیل کاربرد در عمل، تجزیه و تحلیل، نقد و ارزیابی و خلق و آفرینش یک اثر جدید پیش ببرند. در این صورت یادگیری از حافظه کوتاه‌مدت به حافظه بلندمدت منتقل شده و یادگیری ماندگار و بلندمدتی در ذهن دانشجو ایجاد می‌شود. چند مثال اهداف آموزشی بر اساس طبق بندی یادگیری بلوم (نسخه بازنگری شده) (مرحله 1: به خاطر سپردن): دانشجو باید بتواند اسامی عناصر جدول مندلیف را به خاطر سپارد. (مرحله 2: فهمیدن): دانشجو باید بتواند قانون جاذبه را به زبان خود توضیح دهد. (مرحله 3: کاربرد): دانشجو باید بتواند یک برنامه به زبان پاسکال بنویسید. (مرحله 4: تجزیه و تحلیل): دانشجو باید بتواند عوامل شکست آلمان در جنگ جهانی اول را تحلیل کند. (مرحله 5: نقد و ارزیابی): دانشجو باید بتواند نظریه تکامل داروین را نقد کند. (مرحله 6: خلق و آفرینش): دانشجو باید بتواند یک قطعه موسیقی بدیع بسازد.
* Hernandez, J. (?). Learning objectives and learning cycle. The art of designing effective workshops