به طور معمول، در مقطع پایان ترم یا سال تحصیلی، از دانشجویان خواسته میشود پرسشنامهای را برای ارزیابی کیفییت ارائه دروس توسط استاد، تکمیل نمایند. این ارزیابی که به ارزیابی دانشجو محور معروف است یکی از شناخته شدهترین و متداولترین روشهای ارزیابی دروس است. در این پرسشنامه از دانشجویان خواسته میشود میزان رضایت خود را از گذراندن دروس در قالب پرسشهایی که معمولا شامل نظرخواهی از روش تدریس، اهداف درس و تکالیف و امتحانات است، بیان کنند. جای شگفتی نیست که در برخی از دانشگاهها، این پرسشنامهها، اغلب تنها روش ارزیابی کیفیت دروس و روش تدریس اساتید شمرده میشوند.
اما به تازگی تعدادی از اساتید، این روش ارزیابی را زیر سوال برده و به صحت نتایج حاصله شک وارد کردهاند. فیلیپ استارک1، رئیس دپارتمان آمار دانشگاه کالیفرنیا2 در این زمینه میگوید: " من از سال 1988 در دانشگاه برکلی، تدریس میکنم و در تمام این مدت صحت و اعتبار ارزیابیهای دانشجویان آزارم میداده است." استارک، یکی از نویسندگان مقالهای تحت عنوان "نقدی بر ارزیابی دروس3" دلایل خود را چنین شرح میدهد:
نخستین ایرادی که بر این ارزیابیها وارد میشود، مسئله تعداد است. معمولا تعداد بسیار کمی از دانشجویان این پرسشنامهها را پر میکنند اغلب کسانی که در این ارزیابیها شرکت میکنند دانشجویان بسیار راضی یا بسیار ناراضی هستند که بیشترین انگیزه را برای تکمیل این فرمها دارند و دانشجویان معمولی، کمتر به سراغ شرکت در این ارزیابیها میروند.
مسئله بعدی، مشکل میانگین گرفتن از نتایج است. از آنجایی که بیشتر افرادی که پرسشنامهها را پر کردهاند در دو سر طیف راضی و ناراضی قرار دارند، امکان میانگین گرفتن از نتایج بسیار دشوار است. حتی در برخی از موارد در ارزیابی یک درس، تنها افراد ناراضی شرکت میکنند و نمرات بسیار پائینی میدهند و در یک درس دیگر تنها افراد راضی شرکت میکنند و نمرات بالایی میدهند در نتیجه امکان متعادل کردن نتایج و توزیع آنها در منحنی نرمال وجود ندارد.
مشکل دیگر ارزیابیهای دانشجو محور این است که میزان رضایت دانشجویان از فضای درس، تعامل با استاد و یادگیری مطالب، به شدت تحت تاثیر رشته تحصیلی، نوع کلاس و ماهیت درس است. برای مثال میزان رضایتمندی دانشجویان در دروسی که به صورت کارگاهی، آزمایشگاهی یا به صورت گروههای بحث و مناظره تشکیل میشوند با دروسی که کلاسهای عادی سخنرانی و حل تمرین دارند، متفاوت است. اما معمولا تمام این دانشجویان فرم واحدی را برای ارزیابی دروسی با ماهیتهای مختلف پر میکنند که این بر اعتبار نتایج حاصله تاثیرگذار است.
در همین ارتباط، مایکل پلیزاری4، استاد دانشگاه ژنو بر این باور است که فرمهای ارزیابی دانشجویان، تا حد زیادی در تضاد با تدریس موفق است. او در تحقیقی که در بین دانشجویان دانشکده اقتصاد دانشگاه بوکونی5 در میلان اتالیا انجام داده بود، از دانشجویان یک امتحان شناختی که میزان موفقیت و سبک دانشجویان را میسنجید گرفت و سپس آنها را به طور تصادفی در کلاسهای اساتید مختلف قرار داد. در پایان ترم از دانشجویان ارزیابی به عمل آمد با این سوال ساده که حدس میزنند در ترم آینده در درس تحت نظر این استاد، چه نمرهای بگیرند؟ با کمال شگفتی نتایج نشان داد که دانشجویان به اساتیدی که عملکرد بهتری داشتند (یعنی دانشجویان نمرات بالاتری در امتحانات گرفته بودند) امتیاز کمتری داده بودند.
این تحقیق نشان داد، دانشجویان به استادی که سختگیری بیشتری نشان میدهد و حد انتظار بالاتری از دانشجویان خود دارد، در ارزیابیهای پایان ترم، نمره کمتری میدهند. آیا اگر صرفا به نتایج ارزیابیهای دانشجویان اکتفا کنیم، باید به این اساتید، امتیاز کمتری در تدریس بدهیم؟ تنها استثنایی که در این زمینه وجود دارد مربوط به کلاسهایی است که تعداد زیادی دانشجوی نمونه و عالی دارد. معمولا دانشجویانی که عملکرد تحصیلی بالایی دارند، از اساتیدی که آنها را به یادگیری عمیقتر و کار بیشتر مجبور میکنند، بیشتر رضایت دارند.
بخش مهم این تحقیق، ارزیابی عملکرد دانشجویان در درس ترم آینده بود. دانشجویان به استادی که سهلگیرانه نمرات عالی میداد، نمره بالاتری داده بودند این دانشجویان در درسی که ترم آینده داشتند، نمره پائینتری گرفتند ولی دانشجویانی که با اساتید سختگیر درسی را گذرانده بودند و نمرات پائینتری به استاد داده بودند، یادگیری عمیقتری داشته و در ترم آینده عملکرد بهتری نشان میدادند.
این نتایج محققان را به این باور رسانده که فرمهای ارزیابی دروس که توسط دانشجویان پر میشود لزوما نمیتواند راه مطمئنی برای ارزیابی روش تدریس و کیفیت آموزشی اساتید باشد. این محققان پیشنهاد میکنند که روشهای جایگزینی برای ارزیابی دروس طراحی شود. یکی از این روشها میتواند ارزیابی توسط همکاران باشد. بررسی مواد آموزشی، نحوه تدریس در کلاس درس، طراحی تکالیف و امتحانات، روش ارائه درس و غیره که توسط بازرسان و اساتید همکار مورد ارزیابی قرار گرفته باشند، نتایج مطمئنتری را از میزان موفقیت یک استاد در تدریس دروس به دست میدهند.
ارزیابیهای دانشجو محور نیز البته نمیتوانند بیفایده تلقی شوند ولی محققان پیشنهاد میکنند از آنها در ارزیابی موارد خاصی استفاده شود برای مثال سوال از کیفیت برگزاری کلاس، تعداد جلسات کلاس، وقتی که برای دانشجو گذاشته میشود، نحوه تعامل دانشجو با استاد و موارد محدود دیگر.